Kodeks pracy to najważniejsze prawo pracy w naszym kraju, ale nie jedyne. Jaka jest hierarchia aktów prawnych? Jakie prawa i obowiązki mają względem siebie pracodawcy oraz pracownicy? Jakie instytucje stoją na straży prawa pracy? Dowiedz się!
Najważniejszym źródłem prawa pracy w Polsce są przepisy Kodeksu pracy. Mają za zadanie precyzować prawa i obowiązki stron stosunku pracy – bez względu na jego formę. Niestety, nie wszyscy przestrzegają obowiązujących zasad prawa pracy. Kto kontroluje i pilnuje, by stosować przepisy bez żadnych wyjątków? Nadzór nad przestrzeganiem prawa pracy – w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy – sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy. Ważną funkcję pełni także Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – jako główny organ inicjujący dialog społeczny i procedury ustawodawcze, wprowadzające kolejne nowelizacje przepisów, które obejmuje prawo pracy.
Prawo pracy reguluje stosunek pracy pomiędzy pracodawcą a pracownikiem
Kodeks pracy opisuje – mniej lub bardziej precyzyjnie – zasady świadczenia, wykonywania i wypłaty wynagrodzenia za pracę na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Jednym z kluczowych punktów jest postanowienie, iż warunki umowy o pracę oraz inne wiążące dokumenty, dzięki którym powstaje stosunek pracy pomiędzy stronami, nie mogą być mniej korzystne dla pracownika, niż przepisy w prawie pracy. Regulacjami objęto m.in. takie kwestie, jak:
- rodzaje umów o pracę i niepracownicze stosunki pracy;
- sposoby rozwiązania umowy o pracę;
- dopuszczalny czas pracy i przysługujące urlopy od pracy;
- równe traktowanie w zatrudnieniu;
- podział płatności obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne;
- odpowiedzialność pracowników za szkody, jakie w wyniku ich działania poniesie pracodawca;
- świadczenia wypłacane pracownikom przez pracodawców, również w okresie tymczasowej niezdolności do wykonywania pracy;
- zasady tworzenia i funkcjonowania zakładowego funduszu świadczeń socjalnych;
- funkcjonowanie związków zawodowych i rad pracowników;
Za rozstrzyganie sporów i spraw z zakresu prawa pracy odpowiadają sądy pracy – czyli wydziały pracy sądów rejonowych, okręgowych oraz specjalna izba Sądu Najwyższego.
Kodeks pracy oraz pozostałe źródła prawa pracy w Polsce
Aktualnie obowiązującą ustawę Kodeks pracy sejm uchwalił 26 czerwca 1974 roku. Oczywiście później poszczególne artykuły i paragrafy wielokrotnie zmieniano, dostosowując prawo pracy do postulatów społecznych, sytuacji rynkowych, wymogów Unii Europejskiej, pandemicznego lockdownu i wielu innych czynników. Obecny kształt praw i obowiązków pracowników oraz pracodawców, jaki znajdziesz w rządowych publikacjach i na stronach internetowych, mocno zmodyfikowano w ciągu tych kilkudziesięciu lat.
Co zakłada Kodeks pracy?
Rzeczona ustawa wymienia także wszystkie pozostałe źródła regulacji. Kodeks pracy zakłada ścisłą hierarchię aktów prawnych wpływających na prawo pracy. Wewnętrzny regulamin zakładu nie może być sprzeczny ze zbiorowym lub indywidualnym prawem pracy – takie zapisy należy uznać za nieobowiązujące. Hierarchia źródeł polskiego prawa pracy wygląda następująco:
- Kodeks pracy i akty wydane na podstawie ustawy;
- inne ustawy określające prawa oraz obowiązki pracowników i pracodawców;
- układy zbiorowe pracy;
- inne porozumienia zbiorowe;
- statuty, regulaminy.
Umowy o pracę dopuszczalne w polskim prawie pracy
Nawiązanie stosunku pracy wymaga zgodnego oświadczenia woli wszystkich zaangażowanych stron. Czyli najczęściej podpisu pod pisemną umową – sporządzoną w przynajmniej dwóch jednobrzmiących egzemplarzach – określającą warunki zatrudnienia, zakres odpowiedzialności oraz zasady i poziom wynagrodzenia. Prawo pracy dopuszcza zawieranie następujących umów o pracę:
- umowa na okres próbny;
- umowa na czas określony;
- umowa na czas nieokreślony (w tym umowa o zastępstwo pracownika).
Umowy o dzieło, umowy zlecenie i podobne kontrakty są umowami o świadczenie usług. Ich zasady reguluje nie prawo pracy, tylko Kodeks cywilny. Dlatego też nazywa się je umowami cywilnoprawnymi.
Prawa pracownicze określane przez prawo pracy
Kodeks pracy dokładnie określa obowiązki i prawa przysługujące osobie zatrudnionej na podstawie umowy o pracę. Objęty prawem pracy pracownik ma prawo do:
- swobodnego wyboru pracy;
- urlopu i odpoczynku (w tym specjalnego urlopu rodzicielskiego);
- przerwy wliczonej w czas pracy;
- bezpiecznego wykonywania obowiązków służbowych;
- godności;
- organizowania się;
- odszkodowania w razie wypadku lub naruszenia prawa pracy przez pracodawcę;
- powrotu do pracy po urlopie bezpłatnym;
- powrotu do pracy przed zakończeniem urlopu rodzicielskiego, jeśli pozostałą część wykorzysta drugie z rodziców.
Prawo pracy – wynagrodzenie za pracę
Kodeks pracy określa wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę. Od 2022 roku wynosi 3010 zł brutto miesięcznie (dla umowy o pracę na jeden pełny etat) oraz 19,70 zł brutto stawki godzinowej. Ponadto w prawie pracy znajdują się zapisy o:
- prawie do godziwego wynagrodzenia;
- jednakowym wynagradzaniu jednakowej pracy i pracy o jednakowej wartości;
- konieczności wykazywania wszystkich składników wynagrodzenia za pracę;
- prawach pracownika do wynagrodzenia przy różnych formach wypowiedzenia lub innego rozwiązania umowy o pracę.
Prawo pracy – dobowy czas pracy i urlopy
Kodeks pracy określa średni tygodniowy czas pracy w okresie rozliczeniowym, długość nieprzerwanego odpoczynku itd. Jednocześnie prawo pracy uwzględnia wyjątki od tych i pozostałych zasad czasu pracy. Na przykład, dla poszczególnych grup zawodowych, osób młodocianych, niepełnosprawnych czy kobiet w ciąży lub wychowujących dzieci w określonym wieku. Poniżej kilka podstawowych regulacji:
- maksymalnie 48 godzin czasu pracy tygodniowo (wliczając w to godziny nadliczbowe);
- 35 h nieprzerwanego odpoczynku, w tym przynajmniej 11 h nieprzerwanego odpoczynku dobowego;
- przy 6-godzinnym dniu pracy pracownikowi przysługuje 15 minut przerwy;
- pracodawca może wprowadzić 60-minutową, niewliczaną do czasu pracy przerwę na posiłek.
Prawo pracy – wymiar urlopu pracownika
Przysługujący wymiar urlopu wypoczynkowego możesz obliczyć na podstawie prostej zasady:
- 20 dni wolnych rocznie, jeśli twój staż zatrudnienia (z uwzględnieniem poziomu wykształcenia) wynosi do 10 lat;
- 26 dni urlopowych w ciągu roku, jeśli twój łączny okres zatrudnienia przekracza 10 lat.
Prawo pracy z pewnością zmieni się jeszcze wielokrotnie. Czy to pod wpływem nacisków społecznych, czy też w wyniku żądań przedsiębiorców. Jeśli masz wątpliwości, czy twój pracodawca przestrzega prawa pracy – przeczytaj Kodeks pracy i skonsultuj się z wyspecjalizowanym w tej dziedzinie prawnikiem.
Zobacz także:
- Usprawiedliwiona nieobecność w pracy według kodeksu pracy
- Czy na L4 pracodawca według prawa może dzwonić do pracownika?
- Czy według prawa pracodawca może skontrolować pracownika na L4?
- Prawo cywilne w Polsce. Podstawy prawne kodeksu cywilnego, część ogólna i postępowanie cywilne w praktyce
- Umowa o prawa autorskie – kompletny poradnik
- Więzienie za niepłacenie podatków – prawda czy mit? Jakie grożą kary?
